Slotbijeenkomst van het project Verfreceptenboeken

Op vrijdag 1 juli 2022 komt een twintigtal mensen bijeen in het TextielMuseum voor de slotbijeenkomst van het citizen science project rondom de historische verfreceptenboeken. Een gelegenheid om elkaar te ontmoeten en bij te praten over de verschillende onderzoekslijnen van het project. Aanwezig zijn transcribenten, ververs, en mensen die historisch onderzoek naar de manuscripten of de trans-Atlantische connecties van kleurstoffen hebben gedaan.

Nadat er onder genot van een kop koffie of thee met elkaar kennis wordt gemaakt, geeft conservator Adelheid Smit een rondleiding door de tentoonstelling ‘Kleurstof’. Het thema duurzaamheid komt herhaaldelijk aan bod, net zoals de impact van natuurlijke dan wel synthetische kleurstoffen op mens en milieu.

De slotbijeenkomst van het Verfreceptenproject in het TextielMuseum, foto: Nelleke Honcoop

Na de rondleiding geeft bibliothecaris Jantiene van Elk een korte presentatie over de uitkomsten van de verschillende onderzoekslijnen. Ze vertelt over een belangrijke motivatie voor het citizen science project, namelijk: meer te weten te komen over de verfreceptenboeken die normaliter in de bibliotheek opgeborgen liggen.

 

Jantiene: “In dit project was de digitale component onmisbaar! Niet alleen moesten de manuscripten eerst worden gedigitaliseerd om ze minder te hoeven hanteren en veilig te kunnen onderzoeken. Maar ook moest er aan het begin van het project vanwege de coronacrisis digitaal worden samengewerkt. Dit gebeurde via Teams.”

 

Uitproberen: Verschillende verfbaden, verschillende tinten

Jantiene vertelt dat tijdens de workshops uitproberen de ‘echte’ ontmoeting plaatsvond. Hier kregen ververs met verschillende achtergronden en ervaring de kans hun kennis uit te wisselen. Er werden vier historische verfrecepten uitgeprobeerd, waarmee de kleuren blauw , rood, geel en zwart werden gemaakt. In de praktijk bleek elk verfbad weer een verschillende uitkomst te hebben qua tint.

Ververs aan het werk tijdens een workshop, foto: Kevita Junior

 

De trans-Atlantische connecties van kleurstoffen

In de onderzoekslijn ‘Trans-Atlantische connecties’ probeerden deelnemers de hele reis van een aantal kleurstoffen te volgen. In de praktijk bleek dit lastig, vooral vanwege een tekort aan bronmateriaal en een gebrek aan tijd. Toch slaagden zij erin om korte verhalen te schrijven over specifieke plantages waar bepaalde kleurstoffen, zoals indigo (van de indigoplant), vandaan kwamen.

Tijdens de slotbijeenkomst wordt er ook stilgestaan bij de sterke verbondenheid tussen de geschiedenis van slavernij en die van kleurstoffen, een actueel thema op Keti Koti, de nationale herdenking van de afschaffing van de slavernij.

Manuscripten: Historisch onderzoek en data-analyse

Bij een aantal manuscripten werd historisch onderzoek gedaan en werd een inleiding geschreven. Ook heeft stagiaire Semma Raadschelders de verfreceptenboeken digitaal geanalyseerd, en per manuscript een index op kleurstof gemaakt. Tijdens de bijeenkomst vertelt Semma dat dit ingewikkeld was. Soms worden er in de manuscripten voor één kleurstof verschillende namen gebruikt. Als oplossing hiervoor heeft ze eerst een synoniemenlijst opgesteld. Zo kon ze voor de tentoonstelling een visualisatie maken van welke kleurstoffen het meest werden gebruikt tijdens de eerste en tweede helft van de 19e eeuw.

Restauratie

Nadat Jantiene aan het woord is geweest, licht boekrestaurator en handbinder Mascha van den Hout het restauratieproces van de manuscripten toe. De verfreceptenboeken waren in het verleden door het vele hanteren beschadigd geraakt. Bijvoorbeeld door het boek boven- of onderaan bij de rug uit de kast te nemen. Bij het restaureren gaat de boekrestaurator behoudend te werk. Niets wordt uit het boek verwijderd. Zo moet Mascha de roestige spelden die enkele stofstaaltjes op hun plaats houden verwijderen, omdat deze het papier aantasten. De spelden worden nu in een speciaal envelopje bij het manuscript bewaard.

Het belang van de manuscripten kan Mascha aflezen aan mate van ingewikkeldheid van de toegepaste bindtechnieken of de kostbaarheid van materialen die zijn gebruikt. Ze laat verschillende soorten materialen zien die bij het restaureren van de manuscripten zijn gebruikt, zoals kalfsleer en Japans papier. In haar verhaal valt op dat in het restauratieproces kleur en kleurstoffen óók een rol spelen! Het kalfsleer voor de rug van een manuscript werd met synthetische kleurstoffen geverfd. En voor het op kleur brengen van Japans papier gebruikte Mascha aquarelverf.

Een overzicht van restauratiematerialen in Mascha’s atelier, foto: Macha van den Hout

 

Rondetafelgesprek

De bijeenkomst wordt afgesloten met een rondetafelgesprek. Jantiene stelt aan verschillende deelnemers vragen. Waar lagen de uitdagingen in de verschillende onderzoekslijnen, en wat kunnen we van de historische verfrecepten leren? Het gesprek ontvouwt zich vanzelf, en opnieuw komt het thema duurzaamheid aan bod.

Sophie Nelissen, die in Maastricht een klein duurzaam modelabel heeft opgezet, begeleidde de workshop voor het verven van de kleur zwart. Ze vertelt dat het haar bij de selectie van een recept opviel dat er ook in vroegere receptenboeken al zware metalen werden gebruikt, zoals het giftige kopersulfaat.

 

Sophie: “Duurzaamheid is onder ververs vandaag de dag een belangrijk thema. We willen respectvol met mens en natuur omgaan, en kijken vaak met een romantische blik naar het verleden: toen werd er natuurlijker geverfd. Maar de oude recepten zijn niét per se natuurlijker. En tijdens de koloniale overheersing werden er grote delen van Curaçao ontbost om zo verfhout te verkrijgen. Door de eeuwen heen is de mens op een hebberige manier omgegaan met de natuur en heeft hij zijn medemens uitgebuit. We moeten ons realiseren dat we qua duurzaamheid nog écht een grote transitie te maken hebben.”

 

Sophie benadrukt het belang van de kleine schaal en het lokale. Conservator Adelheid vult aan dat er geleerd kan worden van inheemse tradities en ververs/makers zoals Porfirio Guttiérez (een Zapotec textielkunstenaar): wat neem je uit de natuur, en wat geef je terug?

Het citizen science project is voor het TextielMuseum op verschillende niveaus erg waardevol geweest. Het was een goede manier om een deel van de collectie te ontsluiten en daarmee de bibliotheek zichtbaarder te maken. Maar de meerwaarde lag vooral in het sociale aspect: de ontmoeting tussen mensen met verschillende specialismes en de uitwisseling van kennis. Hopelijk kan deze kennis in de toekomst verder worden ontwikkeld! Uiterlijk in het najaar zijn de gedigitaliseerde manuscripten en transcripties ook te bekijken via de bibliotheekcatalogus van het TextielMuseum.

Meer weten?

Lees hier de blog van Semma Raadschelders over de workshops waarin de verfrecepten uit de manuscripten werden uitgeprobeerd. Hier vertelt mode- en textielhistorica Nelleke Honcoop meer over het historisch onderzoek naar de verfreceptenboeken. En lees hier meer over het project rondom de verfreceptenboeken.