Citizen science project: wol verven met 19e eeuwse recepten

De bibliotheek van het TextielMuseum heeft een fantastische collectie aan oude verfreceptenboeken. Voor de tentoonstelling ‘Kleurstof’ willen we deze boeken eens goed bekijken en onderzoeken. Maar hoe doe je dat?

De recepten die voorkomen in de boeken zijn erg divers. Sommige geven alleen een lijst van hoeveelheden en ingrediënten. Anderen bevatten pagina's lange omschrijvingen vol details. Maar ook dan blijven er vragen: Hoe kun je een historisch recept achterhalen als het toentertijd niet in detail is opgeschreven omdat de werkwijze zo als vanzelfsprekend werd gezien dat het niet nodig was om op te schrijven? Wat voor water werd er vroeger gebruikt? Wat is precies het verschil tussen blauwhout en provintiehout? Op welke temperatuur wordt de wol geverfd? Gelukkig schoten wetenschappers Jenny Boulboulle, Natalia Ortegasaez, Art Proaño Gaibor en Ernst Homburg ons te hulp.

De beste manier om de historische recepten verder te ontrafelen is door ze zelf uit te proberen. Onder leiding van de meest ervaren textielververs van het project organiseerden we workshops om de recepten te testen. Hiervoor moesten eerst geschikte recepten gevonden worden. Na het bekijken van verschillende receptenboeken vonden we een aantal recepten met ingrediënten die niet te moeilijk aan te komen zijn en zonder al te veel schadelijke stoffen . De groep koos vier recepten voor de kleuren zwart, rood, blauw en geel om verder te onderzoeken.

Tijd om een boodschappenlijstje van ingrediënten samen te stellen. Ook bestelden we een mooi wollen laken, vergelijkbaar met de stalen uit de oorspronkelijke verfreceptenboeken.

 

Foto: scan van het originele recept uit een verfreceptenboek van Pollet

 

Voorbereiden van de workhops

In vier verschillende workshops testen we telkens één verfrecept.. Het doel van de workshops is om samen met hobbyververs te ontdekken hoe deze recepten werken en om te ervaren hoe het is om deze uit te voeren. Bibliothecaris Jantiene van Elk vertelt de deelnemers over het Citizen science project en de oude verfreceptenboeken. Stagiaire Semma Raadschelders vertelt over het gekozen recept, in dit geval een verfrecept voor de kleur blauw. De meeste blauwrecepten gebruiken óf indigo óf blauwhout. Indigo is kleurvaster, maar het verfproces is ook ingewikkelder en duurt langer. Vandaar dat we kozen voor een recept met blauwhout. Deze recepten worden vaak 'vals blauw' genoemd, omdat het blauwhout in de loop van de tijd haar kleur verliest en gevoelig is voor zuur. Het blauw van indigo wordt juist als superieur gezien omdat de kleur langer goed blijft. Het bij het blauwhout recept behorende historische staaltje is dan ook niet meer blauw, maar bruin geworden.

 

Vooraf testen

Ter voorbereiding van de workshop probeerde Semma Raadschelders de recepten alvast uit. “Mijn eerste poging leek meer op bruin dan blauw, en dus volgde een tweede poging. Dat ging gelukkig beter. De meeste deelnemers aan de workshop hebben al eerder geverfd met natuurlijke verfstoffen, dus kunnen vertrouwen op hun eigen kennis en ervaring. Diegene met wat minder ervaring kan ik dan tips geven aan de hand van mijn experimenten van de week ervoor.”

Van tevoren bedenken we ook waar we tijdens de workshop mee willen experimenteren. Zo vermoeden we dat de samenstelling van het water invloed kan hebben op de kleur. We zorgen voor een jerrycan regenwater voor de deelnemers die dit willen onderzoeken. We laten zoveel mogelijk over aan de deelnemers in de hoop dat er verschillen tussen de verfbaden ontstaan. Iedereen interpreteert het recept zelf, weegt de ingrediënten af en bepaalt de timing.

 

Tijd om te verven!

Vervolgens gaan we aan de slag met verven. Als experiment verven twee deelnemers met regenwater en de rest met kraanwater. In totaal duurt het uitvoeren van het recept zo'n vier uur. Om dit proces iets te versnellen kunnen de deelnemers gebruik maken van voorgeweekte snippers blauwhout en van tevoren gebeitste lappen. De voorgaande testen wezen namelijk uit dat de kleur het mooist werd op met aluin gebeitste wol. De meeste deelnemers kiezen voor een gebeitste en ongebeitste lap en een plukje losse wol.

 

Foto's: Workshop blauwverven

 

Wat veroorzaakt de kleurenverschillen?

De sfeer is goed! De deelnemers zijn zeer enthousiast en vol ideeën. Voordat een nieuw ingrediënt wordt toegevoegd, worden er kleine lapjes wol alvast uit de pan gehaald zodat de opbouw van kleuren later goed in kaart gebracht kan worden. Iedereen volgt hetzelfde recept, maar toch zien we al snel verschillen in de kleuren van de verfbaden. We beginnen te speculeren waarom dat zou zijn. Zou het regenwater een lagere zuurgraad hebben? Reageert het blauwhout met de kalk in ons kraanwater? Zou het materiaal van deze pan de kleur hebben beïnvloed?

Het blijkt een uitdagend recept. Het enige wat we weten is dat er 'donkerblauw' uit zou moeten komen, maar precies welke tint is niet te zien aan het verkleurde staaltje uit het oude receptenboek. De resultaten variëren van bruin, naar paars, naar zo donkerblauw dat het bijna zwart lijkt!

 

Te zien in de tentoonstelling

We vragen de deelnemers om hun methodes en ervaringen vast te leggen op een staalkaart. Hierop kunnen de deelnemers hun proces omschrijven en een aantal stalen bevestigen. Deze kaarten worden tentoongesteld in de expo ‘Kleurstof’ in de groene zaal, die te zien is tot en met 2 oktober 2022.

Foto's: Staalkaarten gemaakt door de deelnemers

 

Onopgeloste mysteries

De workshop levert verschillende inzichten op. Bijvoorbeeld dat wijnsteen en sumak blauwhout geel doen kleuren als je er teveel van toevoegt en dat regenwater een grote impact heeft op het eindresultaat. Maar er zijn minstens net zoveel vragen als antwoorden: Waarom heeft het regenwater dit effect? Wat was de eigenlijke kleur die het historische recept zou moeten opleveren? De groep is in ieder geval geïnspireerd om meer te leren over de oude ambacht van textiel verven met natuurlijke ingrediënten.

 

Meer weten?

Ben je ook nieuwsgierig geworden naar de manuscripten of wil je zelf een recept uitproberen? Als onderdeel van dit project zijn alle manuscripten getranscribeerd. Ze zullen binnenkort te vinden zijn op onze website. De recepten die gebruikt zijn voor de workshops zijn alvast hier te vinden: verfrecept rood, verfrecept blauw, verfrecept geel, verfrecept zwart.

 

Ook lees je hier meer over het citizen science project.