Tjaps als culturele ontmoetingen in een koloniale wereld
26 September 2023
Een recente schenking aan het TextielMuseum heeft twee bijzondere boeken met tjaps toegevoegd aan de collectie. Als communicatiemiddel tussen fabrikant, handelaar en klant, vormden deze tjaps, kleurrijke afbeeldingen op papier, een belangrijke en intrigerende schakel in het verleden van de koloniale handel van textiel.
Van Puijenbroek schenking
In 2022 schonk het bedrijf Van Puijenbroek uit Goirle twee grote boeken met tjaps aan het TextielMuseum. Naast de twee boeken met tjaps schonk het textielbedrijf een serie boeken met stalen katoen en linnen. De stalenboeken en de boeken met tjaps maken deel uit van de bibliotheekcollectie. Onderdeel van de schenking waren ook de eerste garens uit de eigen spinnerij van het bedrijf uit 1959 en een overall van het eerste garen. Deze onderdelen zijn opgenomen in de museumcollectie.
Een deel van de schenking van Van Puijenbroek. Foto: Patty van den Elshout
Hendrik van Puijenbroek, roepnaam Harrie, richtte in 1865 de firma H. van Puijenbroek op in Goirle. Van Puijenbroek begint als linnenkoopman, maar wordt textielproducent en heeft na vijfentwintig jaar vijfentachtig thuiswevers in dienst die (behangsel)linnen weven voor zijn bedrijf. Rond 1900 is het bedrijf een machinale katoen- en linnenweverij. Het bedrijf bestaat nog steeds en maakt nu werkkleding onder de naam HAVEP1.
Met een gift van het bedrijf Van Puijenbroek hebben we de verschillende boeken kunnen laten schoonmaken en restaureren door boekrestaurator Mascha van den Hout. Het archief van het bedrijf is geschonken aan het Regionaal Archief Tilburg2.
Tjaps
Het textiel dat Van Puijenbroek maakte, was deels voor de koloniale markt bestemd. Dat blijkt uit de twee boeken met tjaps. Tjaps zijn een vroege vorm van marketing. Het zijn mooi afgedrukte afbeeldingen die gebruikt werden bij de export van industrieel gemaakt textiel vanuit Europa naar India, Indonesië en andere landen. De textielfabrikant en/of handelaar zorgde ervoor dat bij elke rol textiel een stapel kleurrijke afbeeldingen zat. Als een koper in Indonesië of elders het textiel aan de meter kocht, ontving hij/zij de gedrukte afbeelding erbij. Voor effen textiel werden stempels gebruikt. De term tjap komt uit het Maleis en betekent merk, merkteken, stempel.
Jantiene in de bibliotheek met de tjaps van Van Puijenbroek. Foto’s: Patty van den Elshout
Koloniale markt
Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw tot het begin van de twintigste eeuw produceerden Europese textielproducenten grote hoeveelheden textiel voor landen die toen als koloniën onder Europees bewind of op andere manieren onder de Europese invloedsfeer vielen. Deze koloniale afzetmarkt was een belangrijke bron van inkomsten en een belangrijke reden waarom grote delen van Afrika en Azië in eerste instantie werden gekoloniseerd.
De handelshuizen op de tjaps in de boeken van Van Puijenbroek waren actief tussen 1860 en 1930. De boeken komen dus uit deze periode. De tjaps zijn bestemd voor landen als Indonesië, Singapore, India, Argentinië en voor Oost-Afrika. Franse, Duitse, Italiaanse, Engelse en Nederlandse handelshuizen verzorgden deze handel. Enkele van de handelshuizen zijn Handelshuis B. van Leeuw & Co, Soerabaya, Kerr Tarruck & Co., Calcutta, Handelsvereeniging Java, en de Moluksche Handelsvennootschap.
Jantiene in de bibliotheek met de tjaps van Van Puijenbroek. Foto’s: Patty van den Elshout
Tjaps als marketing
Voor Europese textielproducenten en -handelaren was het moeilijk om een directe band met de consumenten overzee aan te gaan, die een andere cultuur hadden en ver weg waren. Om overzeese consumenten aan zich te binden en hen te overtuigen van de kwaliteit van hun producten, gebruikten textielproducenten en -handelaren tjaps.
De afbeeldingen werden gedrukt met de nieuwe negentiende-eeuwse kleurendruktechniek chromolithografie. Ze werden geproduceerd en geregistreerd in Manchester. Daar waren verschillende bedrijven die deze afbeeldingen ontwierpen en afdrukten. Deze bedrijven verstuurden catalogi met de afbeeldingen naar textielproducenten in heel Europa, die de gewenste plaatjes dan konden bestellen. Vermoedelijk zijn de twee geschonken boeken catalogi van tjaps van zo’n drukker uit Manchester, maar nader onderzoek is nodig.
De producenten van tjaps in Manchester regisseerden nauwkeurig welk bedrijf welke afbeelding gebruikte. De concurrentie onderling was groot en een afnemer wilde er zeker van zijn dat zijn unieke tjap alleen door zijn fabriek of handelshuis gebruikt zou worden. De afbeeldingen waren complex, om namaak tegen te gaan.
Catalogi van tjaps uit 1860 – 1930. Foto: Patty van den Elshout
Culturele ontmoeting
Andreas Zangger schrijft in zijn artikel ‘Chops and Trademarks’, dat in Oost Azië en Zuidoost Azië het gebruik van zegels en stempels van oudsher een belangrijk onderdeel van de handel was. Consumenten daar vertrouwden op de reputatie van een merk. De Europese handelaren en fabrikanten stemden hun handel af op deze bestaande praktijk en onderzochten in een proces van trial-and-error welke symbolen populair waren overzee. Zoals Adrian Wilson schrijft in zijn blog3:
‘It is important to understand that the worst thing that could happen to any merchant was that their potential customers around the world, mostly women, found the image unappealing, or even offensive.’
De afbeeldingen zijn vaak geïnspireerd op de cultuur van het afzetgebied. Er waren afbeeldingen van het dagelijks leven, maar je ziet ook goden en godinnen, mythen, dieren, schepen, Westerse vrouwen, bloemen, landschappen en koningin Wilhelmina.
Afbeeldingen zijn geïnspireerd op de cultuur van het afzetgebied. Foto: Patty van den Elshout
De relatie tussen de afbeeldingen en de landen waarvoor het textiel bestemd was, zijn voor ons vaak moeilijk te interpreteren. Waarom is er op de tjap voor de Borneo-Sumatra Handelsmaatschappij een Westerse wedstrijdroeiboot met een zonsopgang afgebeeld? De drie koningen op kamelen, wat betekende dit Bijbelse verhaal over de geboorte van Jezus buiten Europa? Waarom zien we een vinger op een van de tjaps? En een klok met hertengeweien en een hertenkop?
We kunnen niet meer vragen aan de mensen van toen in Azië wat zij van de afbeeldingen vonden, maar je kan je voorstellen dat de kleurrijke en mooi vormgegeven tjaps verzameld werden, zoals we nu voetbalplaatjes of natuurplaatjes van de supermarkt verzamelen.
Tjaps zijn een voorbeeld van een fascinerende culturele ontmoeting in een koloniale wereld. Hun complexe fusie van Westerse, Aziatische en Afrikaanse iconografie, (religieuze) symboliek en esthetiek vormt een open uitnodiging voor meer historisch, artistiek en dekoloniaal onderzoek, waar het TextielMuseum zich de komende jaren verder voor in zal zetten.
Meer lezen?
Susan Meller. Labels of Empire : Textile Trademarks: Windows into India in the Time of the Raj. Goff books, 2023.
https://goffbooks.com/product/labels-of-empire
Adrian Wilson. Textile Trademarks : Ethnic Art and Typography of the English Cotton Merchants.
http://www.textiletrademarks.com/
Andreas Zangger. Chops and Trademarks: Asian Trading Ports and Textile Branding, 1840–1920. Enterprise & Society, 2014, 15(4), 759-790.
doi:10.1093/es/khu050
