Textiel in de 19e eeuw

Marketing en globalisering zijn van alle tijden. In het midden van de negentiende eeuw produceerden Nederlandse textielbedrijven stoffen voor Aziatische markten, in het bijzonder Nederlands-Indië. De concurrentie tussen Nederlandse (vooral Twentse) bedrijven, maar ook fabrikanten uit Lancashire en later Japan was groot. Het was belangrijk je als fabrikant te onderscheiden van je concurrenten. Tegenwoordig delen supermarkten voetbalplaatjes en andere cadeautjes uit, in de negentiende eeuw ontstond een soortgelijk gebruik bij de verkoop van stoffen aan de meter in Azië.

Omstreeks 1860 produceerden Twentse fabrikanten onbedrukte, witte textiel voor de Indische batikwerkplaatsen. Op de stof werd een stempel, een tjap, aangebracht, zodat de inkopers van de batikwerkplaats de herkomst van de stof en daarmee de kwaliteit ervan konden beoordelen. Het Maleise woord tjap betekent: merkteken, merk, maar ook stempel en afdruk. Dit woord werd gebruikt voor de merktekens. De term tjap werd na verloop van tijd een algemeen synoniem voor fabrieks- of handelsmerk. De stempel op de stof werd al snel vervangen door een los plaatje. Bij een rol textiel werd in Nederland een stapel plaatjes gevoegd, zodat de textielhandelaar aan elke koper van een aantal meter stof een afbeelding kon meegeven. Tjaps waren vooral bedoeld voor de herkenbaarheid van de fabrikant van het textiel. Daarom ontwikkelde zich een uitbundige, kleurrijke beeldtaal.

De afbeeldingen waren geïnspireerd op de cultuur van het afzetgebied, maar ook werden Nederlandse symbolen, zoals schepen en klompen gebruikt. Bekende gebouwden, dieren uit de Europese of Aziatische mythologie, godinnen uit de klassieke oudheid, van alles kom je tegen. In de bibliotheek van het museum lag een envelop met een aantal tjaps. Hierboven zie je de mooiste voorbeelden uit deze envelop.

Helaas weten we de herkomst van deze plaatjes niet. In één van de boeken uit de Driessen collectie, uitgebreid onderzocht door Formafantasma, zijn een groot aantal tjaps terug te vinden. Interessant is dat de tjaps gecombineerd zijn met het bijbehorende bedrukte textiel voor de Aziatische markt. Formafantasma heeft enkele van deze afbeeldingen gebruikt in het werk BTM1541.

Lees meer over tjaps: Twentse tjaps / Mienke Simon Thomas en Piet den Otter. – In: Textielhistorische bijdragen ; Jrg. 34 (1994), p. 104-119.

Jantiene van Elk | Bibliotheek