Het verleden ingekleurd: Historisch onderzoek naar de 19e eeuwse verfreceptenboeken

In de bibliotheekcollectie van het TextielMuseum bevinden zich 28 verfreceptenboeken. Bibliothecaris Jantiene van Elk wilde graag meer te weten komen over de verfreceptenboeken, de historische context ervan, de inhoud van de verfrecepten en de transnationale geschiedenis van de materialen gebruikt in de recepten. Door het opzetten van een burgerwetenschapsproject (citizen science) werden deelnemers met verschillende achtergronden en specialismes betrokken bij de ontsluiting van de receptenboeken.

Eerst zijn de boeken door het Regionaal Archief Tilburg gedigitaliseerd, waardoor ze vanaf een computerscherm te bekijken zijn. Daarna werden de soms lastig leesbare handschriften omgezet naar leesbare, uitgetypte teksten door aan het archief verbonden vrijwillige transcribenten. Er werd een grondige inhoudelijke analyse van de verfrecepten gedaan en een aantal recepten werd uitgeprobeerd door groepjes textielververs. Bovendien werden alle manuscripten vakkundig gerestaureerd door boekrestaurator Mascha van den Hout.

Tegelijkertijd werden de gedigitaliseerde receptenboeken aan historisch onderzoek onderworpen. Dit onderzoek werd gedaan door Zuzana Baakman (vrijwilliger geïnteresseerd in oud schrift), Jantiene van Elk, Luuk Hillebrands (als nazaat van de familie Hillebrands verbonden aan één van de receptenboeken), Ernst Homburg (emeritus hoogleraar in de geschiedenis van wetenschap en technologie aan de Universiteit Maastricht), Nelleke Honcoop (mode- en textielhistorica), en Rob van Putten (verbonden aan het Regionaal Archief Tilburg). Bij het bestuderen van de manuscripten stonden de volgende vragen centraal: Wie was de auteur en waar kwam die vandaan? Wat voor bedrijf was het? Waarom werd het boek gemaakt? Zijn er andere gebruikssporen van de maker? Zijn er stalen aanwezig?

Bestudering van de boeken: Stalen en gebruikssporen

De verfreceptenboeken uit de bibliotheekcollectie werden met de hand geschreven en in de textielindustrie gebruikt als leidraad en naslagwerk bij het verven van textiel. De auteurs van de manuscripten waren verbonden aan de textielindustrie in plaatsen als Dinxperlo, Leiden en Tilburg. Ook zijn enkele receptenboeken afkomstig uit België (Lier), Duitsland en Frankrijk. Het oudste boek is geschreven rond 1700, en het meest recente manuscript in 1973.

In de eerste helft van de 19e eeuw werden er enkel natuurlijke kleurstoffen gebruikt voor het maken van verf. Dit zie je terug in de verfreceptenboeken. Vanaf ongeveer de tweede helft van de 19e eeuw zien we steeds meer door de mens gemaakte, zogenaamde synthetische kleurstoffen in de recepten terugkomen.

Sommige receptenboeken zijn ook stalenboeken: ze bevatten kleine fragmenten (stalen) van geverfde losse wol of geweven textiel. De boeken variëren in formaat en afwerking: van schriftjes tot mooi ingebonden boeken met lederen kaft. Er zijn ook gebruikssporen, zoals pigment- en verfvlekken op schutbladen en kaft, en neergekrabbelde aantekeningen.

Foto: bladzijde uit manuscript met verfrecepten op wollen stalen (BTMM0092) uit 1891

Foto: gebruikssporen op een verfreceptenboek van Pollet & Co. (BTMM0576) uit 1822

 

Een blik op de manuscripten

Foto: de tentoonstellingszaal met de verfreceptenboeken

 

Vijf manuscripten zijn uitgekozen en te zien in de tentoonstelling Kleurstof. Het oudste hiervan is Verfrecepten, omstreeks 1800 in Groningen geschreven door blauwverver Lucas Tiddens Hillebrands. De andere vier manuscripten zijn allemaal verbonden met Tilburg. Een voorbeeld hiervan is het Verfboek van wollen stalen, dat tussen 1830 en 1831 werd geschreven door ene 'F. Jellinghaus'. Dit kan zijn Frans Jellinghaus, of zijn zoon Frederik Jellinghaus.

Vader Frans Jellinghaus werd omstreeks 1782 geboren in het Duitse Lünen aan de Lippe, maar vestigt zich begin 19e eeuw in Tilburg. Na als boekhouder bij een wollenstoffenfabriek te hebben gewerkt, richt hij in 1808 samen met Willem van Spaandonk en Jan Diepen de firma ‘Jellinghaus, Diepen & Co.’ op. Jellinghaus en Diepen zijn co-eigenaars van deze lakenfabriek (wollenstoffenfabriek) op Korvel aan het Korvelplein.

Foto: Rudolf Diepen (1875-1920) maakte dit schilderij van de fabriek van Diepen-Jellinghaus naar een oudere afbeelding uit omstreeks 1830. Particuliere collectie.

 

De fabriek is een belangrijke leverancier van uniformlakens voor het leger. Helaas weten we niet hoe de fabriek er vanbinnen precies heeft uitgezien, maar de prent uit het boek De Verwer van C. Boot geeft een indruk van een ververij aan het begin van de 19e eeuw.

Foto: Prent uit C. Boot, De Verwer. Dordrecht, 1820.

 

Wie was ‘F. Jellinghaus’?

Mogelijk is Frans ‘F. Jellinghaus’, de schrijver van het verfreceptenboek. Een andere mogelijke schrijver is Frans’ zoon Frederik, die dan een jaar of 18 à 19 moet zijn geweest. Misschien was hij leerling in het bedrijf van zijn vader? Frederik wordt lakenverver van beroep en krijgt in 1845 een vergunning voor een stoommachine voor een ververij aan ‘de Zooi’ in de Tilburgse wijk De Veldhoven. Na de dood van Frederik wordt zijn ververij in 1856 verkocht aan een Rotterdamse koopman. Wie deze mysterieuze ‘F.’ ook moge zijn, hij heeft zijn sporen zeker nagelaten. Tilburg Noord kent vandaag de dag nog steeds de Jellinghausstraat op het Industrieterrein Kraaiven.

Foto: Het handschrift van de tot nu toe nog ongeïdentificeerde auteur F. Jellinghaus

 

Benieuwd naar de verfreceptenboeken?

Een vijftal manuscripten is te zien in de tentoonstelling. In het kader van het Citizen science project zijn er meer receptenboeken gedigitaliseerd. Op aanvraag zijn alle manuscripten in te zien, inclusief de transcripties van een 14 van de manuscripten. Uiterlijk in het najaar zijn de gedigitaliseerde manuscripten en transcripties ook te bekijken via de bibliotheekcatalogus.

 

Meer weten?

Lees hier de blog van stagiaire Semma Raadschelders over de workshops waarin de verfrecepten uit de manuscripten werden uitgeprobeerd. En hier lees je meer over het grotere project.