Vorige week opende de tentoonstelling Maatwerk – geweven muziek in het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen. Samen met het TextielMuseum heeft het Zuiderzeemuseum design duo Glithero (GB/NL) de opdracht gegeven immaterieel erfgoed met de nadruk op ambachten te onderzoeken. Dit resulteert in twee projecten, waarvan het Zuiderzeemuseumproject Maatwerk nu gepresenteerd wordt. Glithero onderzocht het ambacht van de orgelboekmaker en de wever. Bij de realisatie van dit project ‘The Woven Song’ heeft zich veel afgespeeld in het TextielLab. De weefsels zijn uitgevoerd op onze weefmachine; in de bijbehorende film figureert onze (oud)wever Wil van den Broek.
Zowel het draaiorgel als oude weefmachines gebruiken ponskaarten. Ponskaarten zijn kartonnen kaarten of een lange kartonnen band met gaten. Voordat er computers waren met software, werden mechanische apparaten bestuurd met ponskaarten. De ponskaarten bevatten de programmatuur, de software. Bij een draaiorgel sturen de ponskaarten de orgelpijpen en andere muziekinstrumenten aan. Zo ontstaat er muziek. Bij een weefgetouw bevatten de ponskaarten informatie over het te weven patroon, de binding van het weefsel.
Dit principe van kaarten met gaten is uitgevonden door de Fransman Jacquard, voor de zijde-industrie in Lyon. Later werd de techniek ook toegepast voor draaiorgels. Over die ontwikkeling schreef Jan Koster, professor met emeritaat een interessant artikel.
De jacquardkaarten lijken op ponskaarten die vroeger werden gebruikt voor de opslag van informatie in computers, voordat er harde schijven waren met veel capaciteit. Dat kopt ook. Herman Hollerith gebruikte aan het eind van de 19e eeuw voor het eerst ponskaarten om informatie op te slaan. Hij baseerde zich op jacquardkaarten van weefgetouwen. Hollerith bedacht dit systeem toen hij bij IBM werkte aan het opslaan van gegevens van de census van 1890 in de Verenigde Staten.
Ponskaarten slaan informatie digitaal op, als gat / geen gat, aan / uit. Dit is digitale informatie dus. Zo staat weven aan de basis van onze digitale maatschappij. Daar over kun je meer lezen in het boek Jacquard's web : how a hand loom led to the birth of the information age door James Essinger.
Het tweede deel van het project, dat speciaal voor het TextielMuseum wordt gerealiseerd, heet ‘Counting’. Het tellen van de draden, wat een soort tweede natuur van de handwever was, zal hierbij centraal staan. Glithero zal weefsels in het TextielLab laten uitvoeren en eveneens een film produceren.
Meer informatie over Maatwerk – geweven muziek vind je op deze websites:
Zuiderzeemuseum
Design.nl
Glithero
Door: Jantiene van Elk en Thea Veel
Lees ook dit interessant artikel 'The rise of machines' over onder meer het Jacquard mechanisme.
